Στις 28 Νοεμβρίου 1820, στη Βάδη της τότε Πρωσίας, γεννιέται ένας από τους μεγαλύτερους θεωρητικούς, θεμελιωτές του επιστημονικού κομμουνισμού, ο Φρίντριχ Ένγκελς. Ο Ένγκελς φοίτησε στο κολλέγιο Βάδης και στη συνέχεια στο Λύκειο Έλμπερφελντ. Παρά τη θέληση του ιδίου να συνεχίσει τις σπουδές του στο πανεπιστήμιο, ο Ένγκελς παρατάει το Λύκειο τον τελευταίο χρόνο μετά την επιμονή του πατέρα του να δουλέψει στις επιχειρήσεις της οικογένειας. Ο Ένγκελς δουλεύει από το 1838 έως το 1841 σε μεγάλο εμπορικό οίκο στη Βρέμη.
Στη συνέχεια, ο Ένγκελς εισχωρεί σε ένα κύκλο ριζοσπαστών διανοούμενων – τη «Νέα Γερμανία», μελετώντας γερμανική φιλοσοφία και τα έργα του Χέγκελ. Το 1841, ο Ένγκελς πηγαίνει στο Βερολίνο για τη στρατιωτική του θητεία και παράλληλα παρακολουθεί μαθήματα στο Πανεπιστήμιο. Μετά τη στρατιωτική του θητεία, ο Ένγκελς πηγαίνει στην Αγγλία, στο Μάντσεστερ, που αποτελούσε μεγάλο βιομηχανικό κέντρο της εποχής, για να εργαστεί στο εργοστάσιο που διέθετε ο πατέρας του μαζί με έναν από τους συνεταίρους του και έρχεται σε επαφή με το εργατικό κίνημα της εποχής και τις σοσιαλιστικές ιδέες, όπως εκφράζονταν από το κίνημα των Χαρτιστών και τον ουτοπικό σοσιαλισμό του Ρόμπερτ Όουεν. Στην Αγγλία λόγω των αντικειμενικών συνθηκών (βιομηχανική επανάσταση, μεγάλη ανάπτυξη του καπιταλισμού), έρχεται σε επαφή με τις συνθήκες ζωής της εργατικής τάξης της χώρας.
Η οικογένειά του ήταν ιδιαίτερα συντηρητική και θρησκευόμενη. Από την αρχή, όπως και στα χρόνια που ακολούθησαν, η οικογένεια του Ένγκελς ήταν βαθιά δυσαρεστημένη για την πορεία που διάλεξε ο Φρίντριχ. Όπως γράφει στις αναμνήσεις της η Ελεονόρα Μαρξ: «Ποτέ δε γεννήθηκε σε μια τέτοια οικογένεια γιος που να ξεστράτισε τόσο πολύ», ενώ ο φίλος του και ποιητής Γκέοργκ Βέερτ, γράφοντας στους γονείς του με σκοπό να αιτιολογήσει τη δική του επιλογή να στρατευτεί στον αγώνα, αναφέρει: «Ο πολύ αγαπητός μου φίλος, Φρίντριχ Ένγκελς, από το Μπάρμεν αποτελεί τέτοιο λαμπρό παράδειγμα. Έγραψε ένα βιβλίο υπέρ των Άγγλων εργατών, όπου με όλο του το δίκιο μαστιγώνει τρομερά τους εργοστασιάρχες. Ο ίδιος ο πατέρας του έχει εργοστάσια στη Γερμανία και στην Αγγλία. Λοιπόν, βρίσκεται σε τρομερή διαφωνία με την οικογένειά του. Τον θεωρούν άθεο και αχρείο και ο πλούσιος πατέρας του δε δίνει πια στο γιο ούτε μια δεκάρα».
Εκείνη την περίοδο πραγματοποίησε δύο πολύ σημαντικές μελέτες. Πρόκειται για τα έργα του «Περίγραμμα μιας κριτικής της πολιτικής οικονομίας» και «Η κατάσταση της εργατικής τάξης στην Αγγλία». Το «Περίγραμμα» ιδιαίτερα αποτελεί έργο που έχει ξεχωριστή θέση στη συνολική πορεία του μαρξισμού, καθώς – όπως αναδεικνύεται και μέσα από τα κείμενα της συλλογής – πυροδότησε την έναρξη της στενής φιλίας ανάμεσα στους Μαρξ και Ένγκελς, αλλά και επιπλέον άσκησε μεγάλη επίδραση στον Μαρξ, στρέφοντας το ενδιαφέρον του στην Πολιτική Οικονομία, την οποία έως τότε δεν είχε μελετήσει αναλυτικά.
Το 1844, ο Ένγκελς γράφει στα «Γαλλογερμανικά Χρονικά» που διεύθυνε ο Μαρξ, την μπροσούρα «Κριτική μελέτη πάνω στην πολιτική οικονομία» την οποία ο Μαρξ χαρακτηρίζει ως μια αριστοτεχνική σκιαγράφηση μιας νέας Πολιτικής Οικονομίας.
Ο Λένιν, τονίζοντας τη σπουδαιότητα του συγκεκριμένου έργου, επισημαίνει: «Στο έργο αυτό εξέτασε από τη σκοπιά του σοσιαλισμού τα βασικά φαινόμενα του σύγχρονου οικονομικού καθεστώτος, σαν αναγκαία επακόλουθα της κυριαρχίας της ατομικής ιδιοκτησίας. Η επαφή του με τον Ένγκελς συντέλεσε αναμφισβήτητα στο ν’ αποφασίσει ο Μαρξ ν’ ασχοληθεί με την πολιτική οικονομία, με την επιστήμη στην οποία τα έργα του προκάλεσαν ολόκληρη επανάσταση». Στη συνέχεια ο Ένγκελς πηγαίνοντας προς τη Γερμανία, συναντάει τον Μαρξ στο Παρίσι. Από εκεί και πέρα άρχισε η κοινή τους πορεία. Γράφουν μαζί την «Αγία Οικογένεια» στρεφόμενοι ενάντια στους Νεοχεγκελιανούς και θέτοντας έτσι τα θεμέλια του διαλεκτικού υλισμού.
Ο Μαρξ και ο Ένγκελς έρχονται σε επαφή με την «Ένωση Δικαίων», της οποίας ωστόσο δεν έγιναν μέλη μέχρι το 1847, όταν κατάφεραν με την θεωρητική και πρακτική τους δράση να πείσουν τους ηγέτες της «Ένωσης» για την ορθότητα της θεωρίας τους. Το 1847 ακολούθησε αναδιοργάνωση της «Ένωσης Δικαίων» και μετονομασία της σε «Ένωση Κομμουνιστών». Στους Μαρξ και Ένγκελς ανατέθηκε η συγγραφή του προγράμματος της «Ένωσης», το πασίγνωστο «Μανιφέστο του Κομμουνιστικού Κόμματος».
Μετά την ήττα της επανάστασης του 1848-’49 στη Γερμανία, ο Ένγκελς (που πολέμησε γενναία στις μάχες στην περιοχή της Βάδης και του Παλατινάτου) εγκαταστάθηκε και πάλι στο Μάντσεστερ, ενώ ο Μαρξ κατέφυγε στο Λονδίνο με την οικογένειά του.
Ο Φρ. Ένγκελς, το 1849, στα οδοφράγματα
Ο Ένγκελς βρισκόταν σταθερά στο πλάι του φίλου, στηρίζοντάς τον ολόπλευρα, με δεδομένο ότι ο Μαρξ είχε χάσει το μεγαλύτερο κομμάτι της περιουσίας του μέσα στη λαίλαπα της επανάστασης και είχε υποχρεωθεί σε αλλεπάλληλες απελάσεις.
Ο Ένγκελς είχε αντιληφθεί τη σπουδαιότητα που είχε για την υπόθεση του προλεταριάτου η ολοκλήρωση των οικονομικών μελετών του Μαρξ. Χωρίς την υλική, ηθική στήριξη, τη συμβολή με τις γνώσεις και επιμέρους μελέτες που έκαναν με καταμερισμό εργασίας, αλλά και χωρίς τις διαρκείς «οχλήσεις» του Ένγκελς προς τον Μαρξ να επισπεύσει την ολοκλήρωση του έργου του, δεν είναι καθόλου σίγουρο ότι ο Μαρξ θα μπορούσε να εργαστεί πάνω στις μελέτες του και ότι θα είχε καταφέρει να παραδώσει στο επαναστατικό προλεταριάτο ένα από τα σημαντικότερα όπλα του, το «Κεφάλαιο».
Για τον Ένγκελς, η ολοκλήρωση του «Κεφαλαίου» ήταν ζήτημα ύψιστης σημασίας για το επαναστατικό κίνημα, αλλά και έμπρακτης τιμής προς τον καλό του φίλο και σύντροφο. Όπως ο ίδιος έγραφε δηλώνοντας αποφασισμένος να ολοκληρώσει την προσπάθειά του: «Πάντως, θα συνεχίσω να δουλεύω στο βιβλίο, που θα αποτελεί ένα μνημείο προς αυτόν, δημιουργημένο από τον ίδιο, μεγαλύτερο απ’ οποιοδήποτε άλλο [μνημείο] θα μπορούσαν να στήσουν άλλοι άνθρωποι για τον “Μαύρο”».
Μετά το θάνατο του Μαρξ ο Ενγκελς επωμίστηκε έναν τεράστιο όγκο εργασίας. Αφιερώθηκε με όλες του τις δυνάμεις σε αυτό που ο ίδιος θεωρούσε ως δεσμευτική υποχρέωση, στην ολοκλήρωση των χειρογράφων και της πνευματικής κληρονομιάς του φίλου του, ενώ παράλληλα κατόρθωσε να προχωρήσει δικές του μελέτες πάνω σε διάφορους τομείς αλλά και δούλεψε εντατικά για την υποστήριξη του διεθνούς εργατικού και σοσιαλιστικού κινήματος που βρισκόταν σε ανάπτυξη.
Μερικά από τα σπουδαιότερα έργα του Φρίντριχ Ένγκελς είναι «Ο Πόλεμος των Χωρικών» (1850) και η «Επανάσταση και Αντεπανάσταση στη Γερμανία» (1851-1852) που συγκεντρώνουν την πείρα της επαναστατικής περιόδου 1847-1848 στη Γαλλία και Γερμανία.
Επίσης στο «ΑντιΝτύρινγκ» (1877-78) σκιαγραφείται εύστοχα ο Μαρξισμός στα τρία μέρη του – α) Φιλοσοφία, β) Πολιτική Οικονομία, γ) Επιστημονικός Κομμουνισμός. Στη συνέχεια ο Ένγκελς ασχολείται με τις φυσικές επιστήμες και τα Μαθηματικά. Από εκεί προκύπτει και το έργο του «Διαλεκτική της Φύσης».
Ο Ένγκελς εκδίδει το 2ο και 3ο τόμο του ΚΕΦΑΛΑΙΟΥ το 1885 και 1894 αντίστοιχα. Την ίδια περίοδο γράφει το βιβλίο «Η καταγωγή της οικογένειας, της ατομικής ιδιοκτησίας και του Κράτους», καθώς και το «Λουδοβίκος Φόυερμπαχ και το τέλος της γερμανικής κλασικής φιλοσοφίας» που θέτει μια ολοκληρωμένη αντίληψη για το Διαλεκτικό και Ιστορικό Υλισμό.
Μεταξύ των πιο σημαντικών θέσεων της συμβολής του Ένγκελς στην μαρξιστική επιστήμη είναι:
(α) ο προσδιορισμός της θέσης του μαρξισμού στην ιστορία της ανθρώπινης σκέψης και της σχέσης του με τις θεωρητικές πηγές, όπως την ιστορία, την φιλοσοφία, την πολιτική οικονομία, τον προκάτοχο του σοσιαλισμό και κομμουνισμό,
(β) ο ορισμός των κύριων ανακαλύψεων του Μαρξ – της διαλεκτικής – υλιστικής μεθόδου, της υλιστικής αντίληψης της ιστορίας και της θεωρίας της υπεραξίας, χάριν των οποίων ο σοσιαλισμός μετατράπηκε από ουτοπία σε επιστήμη,
(γ) η επεξεργασία της υλιστικής αντίληψης για τα ζητήματα πολέμου,
(δ) η διεύρυνση της έννοιας «εργατική τάξη» και η εισαγωγή της έννοιας «πνευματικό προλεταριάτο» (οι προλετάριοι της πνευματικής εργασίας),
(ε) η συνεισφορά του ως συν-συγγραφέας του «Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος» στη θεωρία αναφορικά με το κόμμα και τη θεωρία περί δημοκρατίας, καθώς επίσης και στη μεθοδολογία της επιστημονικής πρόβλεψης και την διαλεκτική αντιμετώπιση του επιστημονικού κομμουνισμού, καθώς και μια σειρά άλλων ζητημάτων.
Στις 5 Αυγούστου του 1895, έπαψε να χτυπά η καρδιά του Φρίντριχ Ένγκελς, του ανθρώπου που μαζί με τον Καρλ Μαρξ συνδιαμόρφωσαν και θεμελίωσαν την επιστημονική κοσμοθεωρία της εργατικής τάξης, αποδεικνύοντας το νομοτελειακό πέρασμα της κοινωνίας από τον καπιταλισμό στο σοσιαλισμό – κομμουνισμό και δίνοντας στην εργατική τάξη τα όπλα για να γίνει τάξη για τον εαυτό της, προκειμένου να φέρει σε πέρας την ιστορική της αποστολή, την οικοδόμηση της αταξικής κοινωνίας.
Το μνημείο των Μαρξ και Ένγκελς στο Βερολίνο
Παραπομπές:
- Β. Ι. Λένιν, «Φρίντριχ Ένγκελς», Άπαντα, τ. 2, σ. 10.
- Β. Ι. Λένιν, «Φρίντριχ Ένγκελς», Άπαντα, τ. 2, σ. 12
- «Κ. Μαρξ – Φρ. Ένγκελς, Αλληλογραφία για το Κεφάλαιο», τομ. Β, «Σύγχρονη Εποχή», Αθήνα, 2020, σ. 374
- Σύντομο βίντεο της ΕΡΤ για τα 194 χρόνια από τη γέννηση του Ένγκελς
«Φρειδερίκος Ένγκελς: O εργοστασιάρχης που αποστάτησε υπέρ των εργατών»
- Ταινία: «Όταν ο Μαρξ Συνάντησε τον Ένγκελς» – «Le jeune Karl Marx» (2017)